Bil Hanesyddol – Deddfwriaeth Newydd I Ddiogelu Hanes Cymru

Heddiw, mae’r ddeddfwriaeth Cymru-yn-unig gyntaf ar gyfer gwella sut y caiff amgylchedd hanesyddol unigryw’r genedl ei ddiogelu wedi cael ei basio gan y Cynulliad Cenedlaethol.

Pan ddaw’n gyfraith, bydd Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) yn cyflwyno mesurau newydd i warchod amgylchedd hanesyddol Cymru.

Bydd yn ei gwneud yn anoddach i unigolion sy’n difrodi heneb warchodedig osgoi erlyniad drwy honni nad oedden nhw’n ymwybodol o statws neu leoliad yr heneb – hynny yw, amddiffyniad o anwybodaeth.

Hefyd, bydd y Bil yn cyflwyno pwerau newydd i weithredu ar frys i stopio gwaith heb awdurdod ar safleoedd hanesyddol ac i atal adeiladau hanesyddol rhag mynd i gyflwr gwael.

Er enghraifft, bydd yn esgor ar ddatblygu system o hysbysiadau diogelu a bydd yn rhoi ffyrdd newydd i awdurdodau lleol allu adennill pan fyddant wedi gorfod gweithredu’n uniongyrchol.

Unwaith y bydd y Bil yn gyfraith, Cymru fydd y wlad gyntaf yn y Deyrnas Unedig i roi cofnodion amgylchedd hanesyddol ar sail statudol – rhywbeth y mae grwpiau rhanddeiliaid wedi bod yn galw amdano ar draws y Deyrnas Unedig.

Mae’r cofnodion hyn yn galluogi i gyngor ar gyfer penderfyniadau gan awdurdodau cynllunio a rheolwyr tir gael ei seilio ar wybodaeth gywir a chynhwysfawr. Mae hyn yn wahanol iawn i’r argyfwng sydd, ym marn llawer, yn wynebu gwasanaethau archaeolegol ledled Lloegr wrth i awdurdodau lleol orfod gwneud toriadau llym.

Bydd y cofnodion hefyd yn darparu mynediad at restr newydd o enwau lleoedd hanesyddol yng Nghymru – sy’n ddatblygiad arloesol arall.

Wrth groesawu’r ffaith fod y Bil wedi’i basio gan y Cynulliad, dywedodd Ken Skates, y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth:

“Mae amgylchedd hanesyddol Cymru yn golygu mwy na’n henebion enwog a’n adeiladau hanesyddol amlwg; mae hefyd yn cynnwys parciau a gerddi hanesyddol ac, wrth gwrs, enwau ein lleoedd hanesyddol. Caiff cofrestrau statudol eu creu yn awr ar gyfer y ddwy elfen bwysig hyn.

“Ein treftadaeth yw stori ein gorffennol – ac mae’n stori wych; daw yn ei sgil fuddion cymdeithasol a diwylliannol. Hefyd, mae’n gwneud cyfraniad sylweddol at ein heconomi, ar ffurf twristiaeth. Mae’n rhywbeth sy’n bwysig iawn i lawer o bobl – mae difrodi heneb neu adael i adeilad rhestredig fynd a’i ben iddo yn gwneud pobl yn ddig ac yn ofidus.

“Mae’r Bil yn ganlyniad trafodaethau helaeth gyda phobl broffesiynol ym maes treftadaeth, sefydliadau gwirfoddol a’r cyhoedd yn gyffredinol. Rhoddodd hyn syniad eglur inni o’r heriau a’r angen am fecanweithiau effeithiola hyblyg ar gyfer rheoli newid.

“Rwy’n falch iawn ein bod, drwy basio’r Bil, yn mynd i allu diogelu ein hamgylchedd hanesyddol yn well. Hefyd, byddwn yn codi ymwybyddiaeth o’i bwysigrwydd ac yn cefnogi’r gwaith o’i reoli mewn ffordd gynaliadwy. Mae angen diogelu ein safleoedd a’n hadeiladau hanesyddol yn y fath fodd - er mwyn iddynt barhau i ddiddori ac ysbrydoli pobl am ganrifoedd i ddod.”

Hefyd, bydd y Bil yn symleiddio rhai o’r systemau sydd ar waith i reoli henebion cofrestredig ac adeiladau rhestredig drwy alluogi perchnogion i ddod i gytundebau partneriaeth treftadaeth gwirfoddol gydag awdurdodau.

Bydd y Bil yn gwneud y canlynol hefyd:

• Creu panel annibynnol i roi cyngor arbenigol i Weinidogion Cymru ar bolisi a strategaeth;

• Cyflwyno proses ymgynghori ffurfiol gyda pherchnogion adeiladau neu henebion cyn i benderfyniad i’w diogelu gael ei wneud;

• Ehangu’r diffiniad o beth y gellir ei ddiogelu fel heneb i gynnwys rhai meysydd brwydrau ac aneddiadau cynhanesiol.

Dywedodd Justin Albert, Cyfarwyddwr yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yng Nghymru:

“rydyn ni’n falch iawn o edrych ar ôl rhai o safleoedd hanesyddol enwocaf Cymru. Mae rhoi sail statudol i’r gwaith o ddiogelu ein hamgylchedd hanesyddol yn beth gwych, a bydd yn help mawr i’w sicrhau ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol.

“Mae’r sector treftadaeth cyfan wedi cyfrannu at ddatblygiad y ddeddfwriaeth hon – credwn y daw yn ei sgil fuddion mawr o ran ein gallu i greu a chynnal diwydiant twristiaeth llewyrchus a swyddi, sgiliau ac adnoddau y gall bawb yng Nghymru fanteisio arnynt.

“Bydd cynnal a gwella ein hamgylchedd hanesyddol yn dangos i’r byd ein bod yn wlad falch ac ystyriol a’n bod hefyd yn wlad arloesol. Hyn ei dro, bydd hynny’n gwneud Cymru’n wlad y bydd pobol am ymweld â hi..”

I gyd-fynd â’r Bil, caiff polisi, cyngor a chanllawiau newydd eu cyhoeddi ar ôl cyfnod o ymgynghori.

Bydd y rhain yn helpu i gyflawni nodau’r Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) newydd, y Bil Cynllunio (Cymru) newydd a’r Bil Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) newydd.

Daw Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) yn Ddeddf pan gaiff y Cydsyniad Brenhinol ym mis Mawrth 2016.


Gwybodaeth Ychwanegol

Caiff dros 30,000 o swyddi eu cefnogi gan ein hamgylchedd hanesyddol ac mae’n ychwanegu tua £840 miliwn i economi’r wlad – sy’n cyfrif am un-rhan-o-bump o gyfanswm gwariant twristiaeth yng Nghymru.

Nid oes unrhyw achos yn dangos yn amlwg pa mor fregus a gwerthfawr yw ein hamgylchedd hanesyddol na’r difrod difrifol a wnaed i ran o Glawdd Offa yn 2013. Mae Clawdd Offa wedi bodoli ers mwy na 1200 o flynyddoedd, felly mae achos o’r fath yn dangos sut y gellir colli pethau hynafol gwerthfawr dros nos, bron.

Cofnodwyd 119 achos o ddifrod i henebion cofrestredig rhwng 2006 a 2012 – a dim ond un erlyniad llwyddiannus a gafwyd yn y cyfnod hwnnw.

Gallwch gael rhagor o wybodaeth am y Bil drwy glicio ar y ddolen isod: http://gov.wales/topics/cultureandsport/historic-environment/the-historic-env-wales-bill/?skip=1&lang=cy

Tanysgrifiwch i Newyddion Treftadaeth Cymru a chofrestrwch ar gyfer yr RSS porthiant llawn: cliciwch y botwm RSS hwn a thanysgrifiwch!

---

Rhannu ar:
• Twitter   •   Facebook   • Google+   • Linkedin

---

Rydym hefyd ar gael ar:


Twitter Hashtag: #RCAHMWales

Partneriaid Treftadaeth Yn Datrys Dirgelwch Y Dyddiad!

Mae un o ddirgelion pensaernïol mwyaf Cymru wedi’i ddatrys o’r diwedd o ganlyniad i bartneriaeth rhwng yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru a Labordy Dendrocronoleg Rhydychen.
Y gred oedd i Dŷ Tredegyr, ger Casnewydd, gael ei adeiladu gan Syr William Morgan rywbryd rhwng 1664 (pan etifeddodd yr ystad) a’i farwolaeth ym 1680, ond hyd yn hyn ni chafwyd hyd i unrhyw ddogfennau i brofi pryd yn union y codwyd y tŷ.
Yn awr, yn sgil y gwaith arloesol a gafodd ei gomisiynu gan y partneriaid treftadaeth a’i gwblhau gan Labordy Dendrocronoleg Rhydychen, gellir datgelu bod y tŷ yn agos at gael ei orffen yn ystod gaeaf 1670-71.

Darganfyddiadau annisgwyl eraill a ddeilliodd o’r ymchwil oedd:

• Mae adain Duduraidd y tŷ yn dyddio o 1544-74 ond cafodd ei hailadeiladu yn dilyn tân yn hanner cyntaf yr 17eg ganrif.
• Cafodd y rhes wych o stablau – yr oedd llawer yn credu ei bod yn dyddio o ddechrau’r 18fed ganrif pan oedd y tŷ yn eiddo i Syr William Morgan KB – ei chodi’r un pryd â’r tŷ. 

Gwyddom bellach fod y stablau yn Nhŷ Tredegyr yn dyddio o’r un cyfnod yn union â’r plasty ysblennydd wrth ymyl.

Stablau Tŷ Tredegyr, wedi’u dyddio’n 1670/71 bellach.

Y tu mewn i Stablau Tŷ Tredegyr.

Arwyddocâd Pensaernïol
Tŷ Tredegyr yw un o dai mwyaf godidog cyfnod yr Adferiad drwy Brydain gyfan. Mae ganddo statws rhestredig gradd I (hynny yw, mae o bwys cenedlaethol) ac felly mae’n perthyn i’r 2.5% o adeiladau rhestredig mwyaf nodedig.
Dyma ganolfan hanesyddol un o’r ystadau Cymreig mawr, a ddatblygwyd gan deulu enwog y Morganiaid o’r 15fed hyd yr 20fed ganrif.
Cafodd y tŷ a’r demen eu gwerthu ym 1951 gan John Morgan, yr Arglwydd Tredegar olaf. Cawsant eu prynu yn y diwedd gan Gyngor Bwrdeistref Casnewydd ym 1974 a buont ar agor i’r cyhoedd ers hynny. Yn sgil cytundeb â Chyngor Dinas Casnewydd, daeth yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn gyfrifol am reoli Tŷ Tredegar, ei erddi a’i barcdir ar 16 Mawrth 2012, ar sail prydles o 50 mlynedd.
Mae’r tŷ a’r tiroedd yn gyrchfannau poblogaidd gan ymwelwyr ond mae peth o’i hanes yn ddirgelwch llwyr. A bu’n amhosibl rhoi ateb sicr i’r cwestiwn mwyaf amlwg: ‘Pryd y cafodd Tŷ Tredegyr ei adeiladu?’ – tan nawr.

Datrys y dirgelwch
I ddatrys dirgelwch y dyddiad, cafodd Labordy Dendrocronoleg Rhydychen ei gomisiynu’n gynharach eleni gan yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol a Chomisiwn Brenhinol Henebion Cymru i ddyddio’r coed yn nho y tŷ, gan ddefnyddio blwyddgylchau.
Dendrocronoleg neu ddyddio blwyddgylch yw’r dull gwyddonol a ddefnyddir i ddyddio coed. Mae wedi’i seilio ar ddadansoddi twf blwyddgylchau a gall ddyddio coed yn fanwl iawn, gan roi’r flwyddyn ac weithiau’r tymor y cafodd y goeden ei thorri i lawr.
Darganfu Labordy Dendrocronoleg Rhydychen i’r coed a ddefnyddiwyd i wneud y to gael ei dorri yn ystod gaeaf 1670/1 ac ym 1671. Gan fod coed heb ei sychu’n cael ei ddefnyddio fel rheol, mae hyn yn dangos bod y tŷ bron wedi’i orffen ddeng mlynedd wedi i Siarl II gael ei adfer i’r orsedd, a blwyddyn cyn y dyddiad sydd i’w weld ar y deial haul paentiedig yn yr Ystafell Gedrwydd enwog.
Dangosodd Labordy Dendrocronoleg Rhydychen hefyd fod adain Duduraidd y tŷ yn dyddio o 1544-74, ond iddi gael ei hailadeiladu ar ôl tân yn hanner cyntaf yr 17eg ganrif. Mae’n bosibl mai dyma’r tŷ a ddisgrifiwyd gan John Leland, hynafiaethydd y Brenin, fel “a very fair place of stone” ar ganol yr 16eg ganrif.
Sut bynnag, y darganfyddiad mwyaf annisgwyl oedd bod y rhes wych o stablau – yr oedd llawer yn credu ei bod yn dyddio o ddechrau’r 18fed ganrif pan oedd y tŷ yn eiddo i Syr William Morgan KB a oedd yn berchen ar 75 o geffylau (gan gynnwys ceffyl rasio llwyddiannus iawn o’r enw ‘Lamprey’) – wedi’i chodi’r un pryd â’r tŷ mewn gwirionedd.
Cafodd y coed ar gyfer to’r stablau ei dorri yn ystod gaeaf 1670/71 ac felly mae’r stablau yr un oed yn union â’r tŷ. Gyda’u toeon talcennog, ffenestri croeslathog, pafiliynau ystlysol a phyrth canolog addurnol, mae’r tŷ a’r stablau’n cydweddu’n berffaith â’i gilydd.

Grym a dylanwad yn Nhŷ Tredegyr
Tŷ Tredegyr oedd y prosiect adeiladu mwyaf yn ystod cyfnod yr Adferiad yng Nghymru. Gwyddom bellach fod y stablau a’r tŷ yn cyfoesi ac yn rhan o un cynllun pensaernïol a roddodd fynegiant i rym a dylanwad teulu’r Morganiaid, a barhaodd am 300 mlynedd. Dywedid bod William Morgan, a gododd Dŷ Tredegyr ym 1671, yn werth £4,000 y flwyddyn a’i fod yn cael ei ystyried yn dywysog yn ei wlad ei hun.
Heddiw gallwn i gyd edmygu’r bensaernïaeth a’r grefftwriaeth yn Nhŷ Tredegyr, y talodd amdani o’i gyfoeth enfawr, gan wybod ei bod yn dyddio o 1671.
Yn wir, blwyddyn bwysig oedd honno i deulu’r Morganiaid. Roedd Henry Morgan, y môr-leidr enwog a hwyliai’r Môr Sbaenaidd, yn berthynas bell, a gwnaeth ffortiwn iddo’i hun drwy gipio Panama ym 1671.

Darllen mwy: Tŷ Tredegyr www.coflein.gov.uk

• Safleoedd Cysylltiedig (6)
• Delweddau ar-lein (34)
• Casgliadau Cysylltiedig (104)

Coflein yw cronfa ddata ar-lein Cofnod Henebion Cenedlaethol Cymru (CHCC), y casgliad cenedlaethol o wybodaeth am amgylchedd hanesyddol Cymru.


Tanysgrifiwch i Newyddion Treftadaeth Cymru a chofrestrwch ar gyfer yr RSS porthiant llawn: cliciwch y botwm RSS hwn a thanysgrifiwch!

Rydym hefyd ar gael ar:
Twitter Hashtag: #RCAHMWales